Kapitol (łac. Mons Capitolinus, wł. Campidoglio) Pod względem historycznym jest to najważniejsze wzgórze Rzymu. To także najmniejsze z siedmiu zabytkowych wzniesień Wiecznego miasta. Pierwotnie nie należało do osady palatyńskiej. Nazwa wzgórza wywodzi się od łacińskiego słowa „caput”, co znaczy tyle, co głowa. W czasach antycznych Kapitol był centrum religijnym. Tu znajdowały się główne miejsca kultu, m.in. świątynia Jowisza Feretriusa , którą, według podań, założył sam Romulus, świątynia i słynna świątynia Jowisza Kapitolińskiego zbudowana w VI wieku p.n.e. U podnóża kończyła się Via Sacra, główna droga starożytnego Rzymu, którą docierało się tu od strony Forum Romanum.
W świątyniach na wzgórzu przechowywano księgi sybillińskie. Nowo wybrani konsulowie oraz wodzowie w tym miejscu ofiary, mające zapewnić im powodzenie w działaniach publicznych. Oprócz głównej zabudowy znajdowały się na Kapitolu inne święte przybytki: Venus Ericina, bogini Mens, Fides Publica oraz Junony Monety (tu, według niektórych przekazów istniała pierwsza mennica rzymska, od której pochodzi dzisiejsza nazwa „moneta”). Wokół wznoszono wiele mniejszych ołtarzy. U stóp wzgórza, od strony wschodniej, znajdowało się także tabularium (obecnie w tym miejscu znajduje się pałac Senatorski). Od strony południowo-wschodniej Skała Tarpejska – miejsce straceń w czasach republiki rzymskiej.
Liczne pożary zniszczyły doszczętnie antyczną zabudowę. Wzgórze uporządkowano powtórnie za panowania Domicjana, ale szybko potem straciło swą kluczową rolę w urbanistyce miasta. Na ruinach świątyni Junony powstała nowa, służąca innej kulturze, świątynia, kościół Santa Maria in Aracoeli. W miejscu Atrium Libertatis, siedziby cenzorów, stanął Pałać senatorski (Palazzo Senatorio). Wzgórze częściowo zapomniane, położone w samym centrum miasta, pomiędzy Koloseum a piazza Navona, przez wieki stało się niemym świadkiem najważniejszych wydarzeń z historii miasta. Podupadłą chwałę i nowy, centralny charakter przywrócił mu projekt Michała Anioła, przekształcając ruiny w przepiękny, renesansowy plac.
Warto przyjść tu nocą, gdyż widok rozciągający się w stronę Forum Romanum zapiera dech w piersiach.
Na Kapitol, od strony piazza Venezia, prowadzą przepiękne schody, zwane Cordonata, zaprojektowane, podobnie jak plac, przez Michała Anioła Buonarottiego. Przy ulicy, w dole, leżą dwa bazaltowe lwy, pochodzące ze starożytnej świątyni Serapisa i Izydy,w znoszącej się niegdyś na Polu Marsowym. U góry, wejścia na główny plac strzegą dwa ogromne posągi Dioskurów. Jest to wyobrażenie Kastora i Polluksa, prowadzących swe konie. Starożytne figury trafiły tu ze świątyni, która znajdowała się w okolicach Monte Cenci.
Dynamiczny wzór na posadzce dodany został dopiero w 1940 roku, według oryginalnego projektu z czasów renesansu. Dwa boczne, niemalże bliźniacze pałace, Palazzo dei Conservatori (stojący po prawej stronie) oraz Palazzo Nuovo (po lewej) są Zaprojektował je kolejno w 1555 i 1558 roku Michał Anioł.
Pośrodku placu stoi kopia majestatycznego pomnika Marka Aureliusza. Oryginał pochodzący z II wieku został przeniesiony do wnętrz Muzeów Kapitolińskich, znajdujących się w bocznych pałacach, ze względu na zagrożenie spowodowane zanieczyszczeniami atmosferycznymi. Pomnik pierwotnie znajdował się przed bazyliką na Lateranie i został przeniesiony na Kapitol z woli papieża Pawła III. Jako jeden z nielicznych przetrwał okres niszczenia antycznego dorobku, ponieważ średniowiecze pomyliło wizerunek Marka Aureliusza z cesarzem Konstantynem, pierwszym chrześcijańskim przywódcą. Według miejskiej legendy, gdy pomnik zacznie przybierać na nowo kolor złota, będzie to znak dla mieszkańców, że zbliża się nieuchronnie koniec świata.
Na koniec kilka słów o Pałacu Senatorskim, zwanym po włosku Palazzo Senatorio. Budynek stanął w tym miejscu, jako forteca rodziny Corsinich, jednej z ważniejszych familii rzymskich. Został przebudowany w XV wieku, według projektu Michała Anioła, ale zachował swój pierwotny, obronny charakter. Oryginalne, dwustronne schody oraz portyk, pochodzą z pierwszej zabudowy. U podnóża pałacu znajduje się fontanna z postaciami Nilu i Tybru, które niegdyś zdobiły Termy Doklecjana. W górnej niszy podziwiać można, równie zabytkowy, posąg Minerwy. Najmłodszym elementem zabudowy jest XVII-wieczna wieża zegarowa.
Dla polskich turystów istotna jest informacja, że W XVIII wieku mieściło się tu kasyno oficerskie Legionów Dąbrowskiego (które zostały utworzone w Mediolanie, w roku pańskim 1797). Tu także swoją kwaterę miał generał Karol Otton Kniaziewicz. 8 maja 1798 roku w honorowy sposób naród włoski przekazał na ręce Henryka Dąbrowskiego sztandar turecki zdobyty w bitwie pod Parkanami przez króla Jana III Sobieskiego.
Legenda o gęsiach kapitolińskich
Kapitol był jedyną częścią miasta, która oparła się najazdowi Galów z doliny Padu, w roku 390 p.n.e. Galowie postanowili zdobyć wzgórze nocą. Wybrali w tym celu najbardziej strome podejście i moment, kiedy obrońcy zmęczeni długotrwałymi walkami i głodem zasnęli. O zbliżaniu się wroga ostrzegły gęsi, ptaki poświęcone bogini Junonie. Atak został odparty. Obrońcy nie tylko obronili wzgórze, ale wyparli wroga z Rzymu. Na pamiątkę tego zdarzenia, starożytni Rzymianie obnieśli jedną z gęsi w lektyce. Psy, które zasnęły wraz z ludźmi zostały ukarane (jednego z nich powieszono). Część zabudowań (w tym świątynia Jowisza Kapitolińskiego) spłonęła w 69 r.n.e. w czasie wojny domowej Wespazjana i Witeliusza. Odbudowy podjął się Domicjan.
