O początkach Rzymu opowiada legenda. Rea Sylwia, córka króla Numitora i kapłanka Westy urodziła dwóch synów – ich ojcem był bóg Mars. Amuliusz, który odebrał władzę Numitorowi, w obawie przed utratą tronu kazał wrzucić chłopców do Tybru. Wody rzeki wyniosły bliźnięta na brzeg, tam znalazła je i wykarmiła wilczyca, następnie dzieci przygarnął pasterz i to właśnie on nadał im imiona Romulus i Remus. Bracia dorastali, doświadczając niejednokrotnie opieki bogów, a gdy weszli w wiek męski, zostali przywódcami niewielkiej społeczności i założyli miasto na Wzgórzu Palatyńskim. Wkrótce między nimi doszło do konfliktu, w wyniku którego Romulus zabił Remusa i w 753 r. p.n.e. został pierwszym władcą miasta, po nim zaś rządziło jeszcze sześciu monarchów.

Niezależnie od tego, ile jest prawdy w tej opowieści, miejsce, które dziś zajmuje centrum Rzymu, doskonale nadawało się do lokalizacji miasta. Wzgórza Palatynu i Kapitolu zapewniały bezpieczeństwo. Dzięki pobliskiej Isola Tiberina można było łatwo przekroczyć Tyber, nic więc dziwnego, że Rzym stał się ważnym ośrodkiem na szlakach handlowych z Etrurii i Kampanii. Królowie rządzili tutaj do mniej więcej 507 r. p.n.e., kiedy to lud powstał przeciwko tyranowi Tarkwiniuszowi i utworzył republikę, mianując pierwszych dwóch konsulów i wprowadzając demokratyczne formy rządów.

W okresie republiki miasto rozrastało się, podporządkowując sobie zamieszkujące okoliczne regiony plemiona: Etrusków na północy, Sabinów na wschodzie, Samnitów na południu. Gdy w trzeciej wojnie punickiej, w 146 r. p.n.e., pokonany został główny rywal, Kartagina, Rzym osiągnął pozycję głównego mocarstwa w basenie Morza Śródziemnego. W dziejach republiki pojawiały się także zatargi wewnętrzne. Stronnictwa patrycjuszy należących do klasy rządzącej zwalczały się wzajemnie, a wszyscy pragnęli coś uszczknąć z olbrzymich bogactw, jakich przysparzały miastu zamorskie wyprawy. Zwykłym ludziom, czyli plebsowi, żyło się jednak niewiele lepiej niż za czasów monarchii. 15 marca 44 r. p.n.e. Juliusz Cezar, który wcześniej ogłosił się dyktatorem, został zamordowany przez spiskowców obawiających się koncentracji władzy w rękach jednostki.

Drzewo genealogiczne rodziny Cesarskiej

Po okresie zamieszek, w 27 r. p.n.e. powstało cesarstwo, na którego czele stanął Oktawian August, wprowadzając tym samym Rzym w epokę imperialną. Cesarz zamierzał przekształcić miasto z kamiennego w marmurowe – wznosił łuki, teatry i pomniki z rozmachem godnym stolicy rozrastającego się cesarstwa. Za panowania Augusta i jego następców liczba mieszkańców przekroczyła milion. Ludność tłoczyła się w kamienicach zwanych insulae; szerzyła się przestępczość, a problem natężenia ruchu ulicznego rozmiarami dorównywał dzisiejszemu. Był to jednak mimo wszystko okres pokoju i dostatku. Klasy wyższe pławiły się w luksusach, żyjąc beztrosko w swych wystawnych rezydencjach z kanalizacją i centralnym ogrzewaniem, a granice imperium rozszerzały się, obejmując rejony Europy i Bliskiego Wschodu. Cesarstwo zajmowało największy obszar za cesarza Trajana, który zmarł w 117 r. n.e. Wybitny historyk Gibbon nazwał ten okres świetności imperium „najszczęśliwszymi czasami w historii ludzkości”. Trudno dokładnie wyznaczyć datę rozpoczynającą proces upadku Rzymu. Można jednak przyjąć, że zaczął się on za czasów cesarza Dioklecjana, który zasłynął jako zacięty prześladowca chrześcijan. Doszedł do władzy w 284 r., wprowadził reformy ustrojowe, dzieląc administrowanie cesarstwem między czterech władców (dwóch Augustów i dwóch Cezarów tworzyło tzw. tetrarchię), sam zaś zajmował pozycję dominującą. Ugruntowało to monarchię absolutną, ale też doprowadziło do walk pomiędzy tetrarchami. W 330 r. pierwszy cesarz chrześcijański, Konstantyn Wielki, przeniósł stolicę z Rzymu do Bizancjum, które nazwał Konstantynopolem. Rzym przestał pełnić funkcję stolicy świata. Bogatsi obywatele opuszczali swe siedziby, podążając w ślad za dworem. Najazdy Gotów w 410 r. i Wandalów, około 40 lat później, jedynie przyspieszyły upadek. W VI stuleciu zdewastowane, nękane zarazami miasto było już tylko cieniem swej dawnej świetności. RZYM I LACJUM | Rzym _2 211 W świecie chrześcijańskim Rzym słynął przede wszystkim jako siedziba papieży (tutaj w 64 r. poniósł męczeńską śmierć św. Piotr, apostoł i pierwszy papież). Po upadku cesarstwa ta rola Rzymu wysunęła się na pierwszy plan. Papiestwo objęło rządami większą część Włoch i można w zasadzie powiedzieć, że to właśnie instytucje kościelne ocaliły Rzym od ostatecznego upadku. Grzegorz I (zwany Wielkim) rozsyłał po całej Europie misjonarzy głoszących Dobrą Nowinę i propagujących kult relikwii. W efekcie do Wiecznego Miasta zaczęli przybywać coraz liczniejsi pielgrzymi – wraz z pieniędzmi. Z czasem papiestwo stało się naturalnym ośrodkiem władzy w Rzymie. Papież przyjął tytuł „Pontifex Maximus”, przysługujący niegdyś arcykapłanowi (dosłownie: „strażnik mostów” – mosty w epoce rzymskiej odgrywały kluczową rolę w funkcjonowaniu miasta). Kilka stuleci później król Franków, Karol Wielki, władający znaczną częścią Europy, został koronowany na władcę Świętego Cesarstwa Rzymskiego. Ponieważ uznawał zwierzchność papiestwa, wzmocniła się także pozycja Kościoła – papież stał się władcą, a Rzym stolicą całego chrześcijańskiego świata. Przez następne kilkaset lat potęga Rzymu i papiestwa niejednokrotnie ulegała osłabieniu. Król normandzki Robert Guiscard splądrował miasto w 1084 r.; po upływie stulecia, w wyniku konfliktu między miastem a papiestwem, kilku papieży przeniosło się do Viterbo, a w 1308 r., urodzony we Francji papież Klemens V przeniósł swój dwór do Awinionu. W połowie XIV w. Cola di Rienzo przejął władzę, ogłaszając się wybawcą ludu spod rządów zdemoralizowanych władców miasta i utworzył nową republikę rzymską. Wkrótce jednak z powodu coraz bardziej autokratycznych rządów został usunięty ze stanowiska, a w 1376 r. do Rzymu wrócił papież Grzegorz XI. Władza stopniowo przechodziła w ręce kilku rodów, które obejmowały najważniejsze urzędy, łącznie z tronem papieskim. Wraz z rosnącą potęgą papieża Rzym zyskiwał nowe oblicze. Wznoszono kościoły, odkrywano i konserwowano zabytki z czasów pogańskich, sprowadzano artystów, by realizowali zamówienia kolejnych papieży, spośród których każdy pragnął przyćmić poprzedników monumentalnymi budowlami i dziełami sztuki.

W dobie renesansu w Rzymie tworzyli tacy mistrzowie, jak Bramante, Rafael i Michał Anioł. Za panowania Juliusza II i Leona X, gdy miasto znów przeżywało złote lata jako artystyczna i kulturalna stolica Włoch, powstały liczne arcydzieła – freski Michała Anioła w Kaplicy Sykstyńskiej, stanze Rafaela w Pałacu Watykańskim oraz piękne budowle, m.in. Villa Farnesina, Palazzo Farnese czy Palazzo Spada, nie mówiąc już o architekturze nowej Bazyliki św. Piotra i wielu innych kościołów. Niestety, w 1527 r., wojska cesarza Karola V z dynastii Habsburgów wtargnęły do miasta, siejąc spustoszenie. Podczas trwającej rok okupacji papież Klemens VII ukrywał się w Zamku Świętego Anioła (Castel Sant?Angelo).

Wiek XVII wywarł największy wpływ na dzisiejsze oblicze Rzymu. Zapał kontrreformacji sprzyjał wznoszeniu imponujących świątyń, takich jak choćby kościół Il Gesu, które miały pomagać w zwalczaniu sceptycyzmu wypływającego z nowych idei religijnych. Za pontyfikatu papieża Pawła V ukończono Bazylikę św. Piotra. Gianlorenzo Bernini został naczelnym architektem i rzeźbiarzem miejskim za papieża Urbana VIII i b ył nim jeszcze za czasów kolejnego mecenasa, papieża z rodu Pamphili, Innocentego X. W XVIII w. nastąpił upadek papiestwa jako siły politycznej, czego wyrazem było zajęcie miasta przez Napoleona (w 1798 r.). Piusa VI przewieziono bezceremonialnie do Francji jako więźnia, a Napoleon proklamował kolejną republikę rzymską, która przetrwała do przywrócenia władzy papieża w 1815 r. 34 lata później dążący do zjednoczenia ruch rewolucyjny pod przewodnictwem Mazziniego ponownie ogłosił Rzym republiką, lecz wkrótce potem Mazzini został wygnany.

W 1870 r. Garibaldi szturmem zdobył miasto – był to ostatni, lecz pod względem symbolicznym najważniejszy akt w procesie scalania półwyspu w zjednoczony kraj. Hasło Garibaldiego brzmiało „Roma o morte”. Po zdobyciu miasta natychmiast ogłosił je stolicą nowego królestwa, rządzonego przez Wiktora Emanuela II, a sferę wpływów pozbawionego władzy Piusa IX, do czasu opracowania zasad koegzystencji, ograniczył do Watykanu. Piemonccy władcy Zjednoczonego Królestwa rozbudowali Rzym, wytyczając nowe ulice w samym jego sercu (Via Nazionale, Via del Tritone) i wznosząc pretensjonalne, monumentalne budowle w rodzaju Ołtarza Ojczyzny. W 1922 r. Mussolini przejął władzę, a w roku 1929 podpisał z papieżem Piusem XI porozumienie, znane jako pakt laterański. Watykan zmuszono do zaakceptowania nowego państwa włoskiego, a w zamian za to został uznany za suwerenne, niezależne od Włoch terytorium, którego częścią stały się także bazyli-ki i pałace papieskie na terenie Rzymu, do dziś formalnie pozostające poza państwem włoskim. Mussolini zburzył część rzymskiego forum i w celach propagandowych rozpoczął rozbudowę futurystycznej dzielnicy, nazwanej EUR.

Po II wojnie światowej Włochy zasłynęły jako kraj, w którym co kilka miesięcy zmienia się rząd, lub choćby politycy, a dla Włochów Rzym stał się symbolem bezwładności rządu, pozostając w konflikcie zarówno z bogatą Północą, jak i biednym Południem. Mimo to w latach powojennych miasto rozwijało się wspaniale, a liczba ludności osiągnęła 4 mln. W ostatnich latach XX w. sporo zrobiono, by przygotować stolicę na nadejście nowego stulecia; obecnie Rzym wygląda lepiej niż kiedykolwiek i wydaje się, że nigdy nie było lepszej pory na wizytę w nim.aaa